द्वाल्खाय नेपाल (नेवार) भाषाय ‘खँ मुलोँ’ (व्याकरण) पहिला :
दोख्सेतङ् स्याउदाइ !
उ बाँपिझ्याला अनलाइन पतिलान् हाबिन्नसि द्वाल्खा नेपाल (नेवार) भाषा त हाखेन हाइत गुल्पनुङ् माताङ्केइत फयेन् मफयेन् जाउ मदियेन् घत्केङ् खँपेन् हाखेन हाये दमु । उ खँ त द्वाल्खाये लाङा फर पियेन्् च्वङ्गुु बुुराखारा व चिचा चिचा ब्वङकुठी ब्वङ्गुुपिस्त जुकुुन् मखे कि ड्वाक्ड्वाकु कलेजकु ब्वङ्गुुपिस्तङ् मद्दे मज्यू विद्या हङ ‘व्याकरण खेउँ । ओत संंस्कृृत, खस व हिन्दी भाषाकुु ‘व्याकरण’ हतइ, अंग्रेजी भाषाकु ‘ग्रामर’ हतइ आले नेपाल भाषा (येँ भाषा) कु ‘भायलचं’ हतइ हर्स द्वाल्खाये नेपाल (नेवार) भाषालान् ‘खँमुलोँ’ हर्स गिथि जुुयेउ ? दोख्से राय सल्लान् हाति तर्स जियेउ ?
द्वाल्खाय छिजि मा भाषा नेवारीलान्् अझटुुल्के उ ‘खँमुलोँ’(व्याकरण) दकेये मदनी । इसिन् ओप्तेचा स्वाला ग्वइ टेङ दमुु उ ज्येखँत थपिस्न गिनागुु तारगु ? छिजिन् द्वाल्खा नेपाल भाषालान् न्वन्हाये खँ त मूल खँ वा हतगु आन्थिनुङ्् गिबिलस्के ड्वाक् सर पितकारगु, गु ताक्कुु आखर त टाहागके सर् पितकारगु, गु ठाइँकु पुुटिगाके सर् पितकारगु आले गुङ् आखर आले ‘खँग्वारा‘ (शब्द) त न्वनहार्र्न प्याटालान्नसि बल पित कारगु, गुङ् ‘खँग्वारा’त न्वन्हार्न मेचुकान् वादिह्रिकुु थिर ओन, गु ताक्कुु मेन् थाबिये थाकाकु थिर ओन, आन्थितु गुु ‘खँग्वारा’ न्वन्हार्न थाबिये व कोबिये मुुथुसी थिथेँ थिथेँ येतइ । हो, इनागुु खँ दोखतायेङ् ज्ञान काइरी विद्या त तु ‘व्याकरण’ हर्सङ्् ‘खँमूलोँ’ हर्सङ् छिजित मद्दके मजि । आम कारण्न इसिन् आउननसि उ थिगुर ज्ये ग्वइ टेनगु । वय लागिन् छिजिके दउ ज्ञान साझी यरीलौं हङन ईनाप (अनुरोध) यतगु ।
थउ मा भाषा छ्यालीलौं, दउ संस्कृति त म्वात्के तईलौं । जय भीमेश्वर, जय द्वाल्खा ।।
‘खँमूलोँ’कु दोखुनु स्वयेन् हाखेन सर पितकाइरी आखर (वर्ण)) ये ज्ञान दकेइमल । उकु बात्चा चाडङ् थुकेकाइफउ ल्याखाःन् तइ टेङ दमु । अङ्ग्रेजी थ्वजु अले पर्वते (खस नेपाली) खँ थ्वजु या नेवारपिसिन् छ्यालेन् च्वङ नेपाल भाषा थ्वजु येउता भाषाकुङ् सर् ((ध्वनि) पितकायेन् खँ लाइरी ज्येखँ येङ दमुु ।
आमु सर् निस्ताजि दमु, गिथिकि,
(१) माँ आखर– स्वर वर्ण, (vowel) व
(२) बा आखर – व्यन्जन वर्ण (consonant characters) ।
स्वर वर्ण
(मा आखर) Vowel :
उ वर्णकु पितयेउ आखर त न्वन्हार्न मेबु आखरये भर (ट्यासा) काइ माबाल्के न्वन्हाइ जिर, उ तु आखरपे मूल खँ खेउँ हङन् थुकेइमल । गिथि कि,
अ, आ, इ, उ, ए, ओ, उलि आखर नेपाल भाषा, नेपाली भाषाकुु हाखेन येउ आखर खेउँ । अझ मूल खँरि ङागर जुकुन् आखर खेउँ, अ, आ, इ, उ , ए, उलि मूल आखर न माँ (आमा) ये ज्ये येतइ । आमकारण्न द्वाल्खा नेपाल भाषालान्् हरिमल्नसिन् व त ‘मा आखर’ हङन् थुकेइमल । अङ्ग्रेजीकु ओत ‘भवेल्स्’ हतहिन् ।
उ आखर त न्वन्हार्न मिपे मुथु थिगुरीकु गिबिलान् गुङ् ठाइँकु मथिउ । हरिम्वाले खँरि उ आखरये सर पित येर्र्न वा, मुथुसी, थाका, वादिह्री गिबिङ् मथिके न्वन्हाई जिर । आले मा आखर नाप दउ मेबु आखर गिथिकि “ऋ, ऐ, ओ, औ, अं, अः” हर्स निस्ताजी आखर ट्वाक्स्याङन् सर पित येउ जुयेन्लि ओत मा आखरकु ल्याखा मयेत् अथवा येरि माबाल । गिथिकि,
अंव—ओ, एंइ—ऐ, इंइ—ई, अंउ—औ, अंङ—अं खेउँ ।
बा आखर (व्यञ्जन वर्ण) consonant characters :
उ वर्णकु क्येङन् तये आखर न्वन्हार्न पितयेउ सर्कु मि (मनुष्य) थ्वजु या जाङल पशुपेन् थ्वजु बात्चा बल पितकाइमल । गुं आखर प्याटालान् नसितु बल लत ओन, गुं आखर काँठालान् बल येङन् सर् पितकाइमल । गुं आखर त फो (फोक्सो) लान्नसि बल येरिमल्गु चाइदमु । आले गुं आखरये सर पितकार्न मेचुकान् थाताखेन्न थाकाकु थिर ओन, गुं आखर त सर् पित कार्न मुथुसी ल्वात्के त्वार्तइमल । उ आखर थउतु बुयेन् पितयेउ मखे कि मेबे नाप साङत चिङन् ट््यासा कायेन् सर् पित काइ मल्गु जु दमु । हरिम्वाले खँ उ आखर त थाबि क्येङ मा आखरनाप ट््यासा कायेन् या ट्वाक्स्याङन् सर् पितकाइ मल्गु जुये लागिन् ओत ‘बा आखर’ हरि मल्गु जुर । उ बा आखर उ ल्याखान् सिके काई मल्गु दमु,
गिथिकि,
क्, ख्, ग्, घ्, ङ्,
च्, छ्, ज्, झ्,
ट्, ठ्, ड् ढ्,
न् प्, फ् ब्, भ्, म्,
य्, र्, ल्, व, श्, स्, ह्,
बा आखरकु ३६ सुईखुगर आखर दर्संङ् २६ निखुगर आखर त जुकुन् बा आखरये मान्यता बिये दमु । मेबु १० जिगर आखर त बा आखरयेतु भर काइमले लागिन् आमु आखर त मेबु ल्याखाकु तये खेउँ हङन् सिकेइ मल । लेङ्गु मेवु ल्याखाःकु
संयोजन : बालकृष्ण श्रेष्ठ “पासा”
