नेपाल सम्वत् ११४४ कछलागाः ७ (७ मंसिर , २०८१) नोभेम्बर २२, २०२४ , शुक्रबार, बाँपीझ्याला । तेताङका ७३ वर्षीय थर्चेन गुरुङले ३० वर्षअघिसम्म नर्साङखोला किनारमा रहेको खानीको नुन उपभोग र गाईवस्तुलाई खुवाउने गरेको बताउँछन्। उनले भने, “मुस्ताङमात्र नभएर यो खानीको नुन म्याग्दी, पर्वत, बागलुङमा भोटको नुनको रूपमा परिचित थियो।” हाल, आयोडिनयुक्त नुनको सहज उपलब्धतापछि यहाँको खानीको नुन नर्साङखोलामा बगेर खेर गइरहेको छ। वारागुङ मुक्तिक्षेत्र गाउँपालिका–३ मा पर्ने नुनखानी अहिले उपभोगमा आउन सकेको छैन।
तेताङबाट नर्साङ खोलैखोला एक घण्टा पैदलयात्रा गरेपछि नुनखानीमा पुग्न सकिन्छ। त्यहाँ, पहाडको फेदीमा चार वटा नुनिलो पानीका मुहान छन्, जसको नुनिलो पानी बगेर खेर जान्छ। तीन दशकयता यस खानीको उत्खनन भएको छैन, र गाउँलेहरू परम्परागत रूपमा नुन निकाल्ने प्रविधि प्रयोग गर्दथे। कुण्डमा सङ्कलन गरिएको नुनिलो पानी घाममा सुकाएर ढिक्के नुन उत्पादन गरिन्थ्यो। वन्यजन्तुहरू नुन खानका लागि खानी क्षेत्रमा आउने गर्दछन्, र पर्यटकहरूले बोतलमा नुनिलो पानी प्रसादका रूपमा घर लैजाने गरेका छन्।
२०७७ सालमा खानी तथा भूगर्भ विभागले नुन खानीको अध्ययन गर्दा ७० देखि ९३ प्रतिशतसम्म सोडियम क्लोराइड रहेको पुष्टि भएको थियो। मुस्ताङको नुनलाई ‘हिमालयन साल्ट’ ब्राण्डिङ गर्ने प्रस्ताव राखिएको थियो, तर कुनै कम्पनीले प्रस्ताव नगरेकोले खानी उत्खनन अलमलमा परेको छ। वारागुङ मुक्तिक्षेत्र गाउँपालिकाले सडकमार्गको पहुँच बनाउन र खानीको संरक्षण गरी पर्यटन स्थलको रूपमा विकास गर्न चाहे पनि अधिकार र आर्थिक स्रोतको अभाव रहेको बताइएको छ।
मुस्ताङमा नुनबाहेक युरेनियम, कोइला, र ग्यासका खानीहरू पनि छन्। मुक्तिनाथ मन्दिर परिसरमा प्राकृतिक ग्यास खानीका कारण निरन्तर ज्वाला बलिरहन्छ, जसले धार्मिक पर्यटकीय आकर्षण थपेको छ। यदि मुस्ताङमा रहेका यी खानीहरूको व्यवस्थित उत्खनन र संरक्षण गर्न सकेमा रोजगारी सिर्जना, आयात प्रतिस्थापन, र देशको अर्थतन्त्रमा योगदान पुग्ने देखिन्छ।
