भूगोलय् ल्याखाःकु गिबिङ् थाटोँ गइमल्गु ट्वापर दमु, गिबिङ् येउली लिङार्सङ मथ्येङ्गु दुतपित, जउखउ उयेन् उइँल्गु मुलोँपेन् दमु । आन्थि लिङार्नसिन् गुल्प थात पाखापर्वत नाप्लतगु गुल्प सम्मजु ब्वँ नाप्लतगु । उ प्रकृतिन् बियेन्तये भौगोलिक साँधये खँ जुर । आमतु ल्याखाकु मिपे च्वङ काइदा व तरिकाङ् ब्यागल जुयेन् च्वंगु दमु । गुलि थात ओन आम्ली ख्वङन् येउ चाइदमु आले क्वात्केइत लुँबकेइत ख्वातौ वास्तीपेन् फिये चलन दउजुर । आले गुलि कोत ओन आम्ली ताप ठियेन् येर आमठाइँकु सालौ फसज्याल्गु सिचउ वास्तीपेन् फिइउरी चलन जुजुर । आले हाबिहाबिये बाजेबराजु जिजुबाजे स्वयेन्ं हाखेनन्नसि ठाइँय् ल्याखाःकु वास्ती फिइउरी, द्यउदिउ मानेरिउरी, नखतचखत ङाकेइउरी चलन थउथउ ल्याखाःकु पाउ खोईदमु ।
उ तु ल्याखाःकु गुं नखतये नाम थितातु ताइदउ जुर्सं नेवारपेन् थउ च्वङ ठाइँये ल्याखाःन् रीतिरिवाज व संस्कार पायेन्च्वंगु ख्वइँ दमु । आउ थन्हुये न्हि त द्वाल्खा देश दुपान ‘ठिलापुनिस’ हङ चलन हाबिन्नसितु दउ खेउँ । खास द्वाल्खाये थउ मुल ठाइँये मूल खँ (मौलिक) त नुगरकु कायेन् हरितु मल्नसिन् ‘ठिला पुन्हिस’ तु हरिमल्गु खेउँ तर ग्वान्ग्वानुरी ‘थिला’ जुयमल्गु हङङ् ख्वइँदमु । खासुरी उ निस्ताजी खँग्वारान् हरिम्वाले अर्थ थितातु खेउँ । पर्वते ज्योतिषी पात्रोकु ‘मंसिर महिना’ हङन् थउ ल्याखान् खँ क्येङन् तरै । उ लान्नसि ख्वङौन थिरै । द्वाल्खाकु उ ताक्कु ‘बेस्न ख्वङउ ठिर’ हङ खँमुङ लोँ दमु । आन्थितु येँ, ख्वप, यले देशे मिपिसिन् ‘ख्वांगु न थिल’ हतहिन् । उ ल्याखान् तु उ ला त ‘थिंला’ कि ‘ठिला’ हङ जुइमल ।
हरित वा थन्हु हि त स्वनिग देशये मिपिसिन् ‘यःमरी पुन्हि’ङ् हतहिन् । द्वाल्खाकु ‘देउचामारी पुनिस’उङ् हङ चलन दमु । खास हरिमल्नसिन् मूल नखतये ल्याखाकु देउचामारी पुन्हिसतु हर्स बाँलरेउरा ..! हात्तहर्स देउचामारीये थउतु महिमा दमु । द्वाल्खाकु उ देउचामारी त सात्के नइरी ल्याखान् जुकुन् दकेयेउरी मखे । जाकी सोतु नायेन् डल्लाचिङन् देउचामारी दके नइत वा येल्पनुं दके नर्स जि हे जिरले ।
जाकि यालान् पितयेर । या बुँकु पियेन्, तुर्चियेन्, म्वासके गान्केयेन्, लयेन् डायेन् बल्ल हायेन् छेँये कुठीकु भाकारीकु तयेन् झिलाटुल्केत गत्के तरगु । उल्याखान् उ या, जाकी बजी, सोतु हङ वा मिपे लागिन् द्यउन बिये स्वन (प्रसाद) खेउँले । उ ल्याखान् जाकी सोतु त तु द्यउये ख्वाल लुओन्के मन्ननसितु द्यउ मानेङन् यातये कुठी भाकारीकु तयेन् कुबेर, गणेश, लक्ष्मीये ल्याखान् पूजायेङन् सम्मान येङ जुइमल ।
द्वाल्खाये उ देउचामारीये विषय सन्दर्भ दुपान कानापुटु जोगीपिस्त जाकी, मारी ढ्याबा बिइउरी, दोखुनु देउदेगलधसन्दु थापन छाइरी खँपेन् उ बाँपिझ्यालालान् हाबि हाबिङ् तइ धोङ लागिन् येक्कु टाहागौ खँ मतर्गु । थन्हुये न्हि त खसबार्मुनपिसिन् ‘धान्य पूर्णिमा’ये ल्याखाःन् नखत मानेतहिन् ।
थन्हुतु किरातवंशये मिपे ‘उँधौलि’ नखत ब्वँपूजा !
किरातवंशये सन्तानपिसिन् ङाके च्वङ ‘साकेला नखत’ दाँच्छिन् निस्पुल मानेतहिन् । थिपुल चौला (बैशाख)ताक्कु आले थिपुल ठिला (मंसिर) ताक्कु । चौलाताक्कु मानेङ नखत त उप्सिन् ‘उँभौलि’ हतहिन् । ठिलाताक्कु मानेङ नखत त ‘उँधौली’ हतहिन् । उँभौलि हङ थात ओङ जुर उँधौलि हङ कोत ओङ खेउँ । चौँला नखत ताक्कुलान् ताप्ला ठियेन् येर मधेसकु च्वङन् ज्ये येरित ठाकये लागिन् पहाडखेन्न्न ओङन् ज्ये येरिउरी च्वइँरी चलन दये लागिन् किरातवंशये राइ लिम्बु मगरपेन् थात पाखाखेन्न ओङन् बुँस्वाँराये ज्ये येरिदये लागिन् दोखुनु मुङन् प्याखन् हुयेन् म्येहलेन् नखत मानेङ चलन दमु हर्स उँधौलीकु पाखा पर्वा खेन्न बेस्न ख्वङयेन्, सा, चिला, मेस, फसी, खा जाङलपिस्तङ् च्वइँ ठाकयेन् कोत मधेसखेन्न ल्येइरी ज्येकु आपेन् दोखुनु थिठाइँ मुङन् जात्रा ङाकेये चलन दमु । उपे मूल देउ हङतु बुढेनी द्यउ खेउँ ।
उ नखतत किरातवंश दुपान दउ लिम्बुपिसिन् ‘चासोक ताङनाम’, राईपिसिन् ‘साकेला साकेन्वा’, याख्खापिसिन् ‘चासुवा’ आले सुनुवारपिसिन् ‘फोलस्याँदर’ हतहिन् । उीप्सन् उ नखत पुन्हिसखुनहु जुकुन जुर्स मज्जाये लागिन् झिम्ङानुटुल्के मानेतहिन् ।
थन्केसी ज्ये, जागिर, आखर ब्वइँरी, आले पसल व्यापारये लाग् िस्वनिग येँ देश दुपान च्वँइमल्गु जुये लागिन् येँदेशये टुँडिखेलकु मानेतहिन् । उप्सिन् द्यउ हङन् खसबार्मुनपिसिन्थेँ शिव, पार्वती, विष्णु, भगवती त घत्के मानेयमयेत्हिन् उपे द्यउ हङतु मिपेन् च्वङ ब्वँ (भूमि) खेउँ ।
आउ येउकत्नङ् नखतचखत, जात्रा मेला ङाकेर्सं थउथउ रीतिरिवाजत मान्यता तयेन् मेबे लिखन लिखन म्वओङन् थउ देशये थउ कूलये मूल धर्म त म्वातके तइत थि जुइलौ हङ खँ तयेन् ठिला पुनिसये उ रसताइदउ ब्यालाकु दोख्सेतं ईसि खलक खेन्नलान् भिंगु टोङ दमु ।
