अमर कुमार प्रधान
आउ एउ बैशाख शुक्ल पुनिसए ५६३ ईसापूर्वकु लुम्वीनिए रुपन्देही जिल्लाकु शाक्य बशंय जुजु शुद्धोदन हो रानी मायादेवीय कय जन्मैजु सिद्धार्थ गौतमन अहिंसा, शान्तिय लो विश्वत केङ्न बुद्ध जुर । संसारकु व्यक्ति विशेषन पिनकाय धर्मकु जि बाहेक मेविस्त विश्वास दयन ९त्जयग कजबििलुत दभष्भिखभ तजबल यतजभच० हतै । गिथीरी महम्मद पैगम्वरन इस्लाम धर्म हो इसा मसिहिन क्रिस्चियन धर्मकु । तर बुद्ध थिमा इनागु सन्त खेङकी जन्त पूजा एत महत जन जुकुन लिखन लगै जुर्सी महत । दोखुसेत सोएन शान्तिय लोकु थौतु लगै जुयन प्रेरणा विरै । आमे कारणन एसियाए ज्योति ९ीष्नजत या ब्कष्ब० गौतम वुद्ध ग्वानरी मूर्तिय पूजा मखे मनए खँ सिके मनत त्याङन ज्य यरित प्रेरणा विर्जु । आमेतु मूर्ति संसार भरि दोखुन्सोएन गत्के बनै जुएन च्वन । छिजी द्वाल्खाकु बुद्ध सम्वन्धी पलांगु मठ, सेङ विहारपेन दमु । थात विहार छें, कोत विहारछें, बहिर, बहारकु खालय नामपेन दोखुनु बुद्ध धर्मय पूजा, शिक्षा जु ठाँई विहारलान् तु पितयउ खेङ ।
सेङपेन
द्वाल्खा जिल्लाय ठाँई ठाँईकु दौ चरिघ्याङए गुम्वा, विगुय गुम्वा थिनागु सांसपे घ्याङ द्वाल्खाकु मर्दसङ द्वाल्खाकु थाप्नकु थिगुर सेङ, कोप्नकु पूर्व मध्ये परिक्रम एङन सोङर सेङ दमु । थाप्नय सेङ आम ताक्कुय जुजु जय नारायण देवन ने.स. ६६७ (वि.सं. १६०६) दके हङ शिलालेख दमु । उ शिलालेखकु च्वयन तय अनुसार उ सेङ स्थापना पूजा यत्ङ येय मणिसंघमहाविहारय वज्राचार्य गुरुजुतङ सत्तेङ ।
पूर्वय दुंगलय सेङ, दात्तिए कोर्छेय सेङ, पश्चिमय नक्छे सेङकु हर्स शिलालेख नापलत । कोर्छे सेङ तल्कु ओप्तेचा सेङचाङ दमु । नागदह ओङ लोकु सेङचा दय लागिन ट्वालय नामतु सेङचा हतगु । स्वनिगः येँकु स्वयम्भु लान् तु द्वाल्खा “सिम्भु थान” सिम्भु लान् सेङ जुइमल ।
पेगर सेङ थिपुलनतु दकेरा व्यागल व्यागल हरि ठाकौ । तर बनावटय हिसाबन हर्स पिखन बुद्धय पिगुर रुप, झिम्सोगुर चक्काए गजुर (त्रयोदस भुवन) चक्करमुरा गर्भगृह थिगुर तु खेङ । आमताक्कुए द्वाल्खा राज्यय राजधानी द्वाल्खा नगरीकु पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण पिखन हङन पिगुर दके जुइ फरै ।
मूर्तिपेन
बुद्ध ः दिपंकरए बुद्धय मूर्ति (टिकरेङन च्वङ्गु) आउ नक्छें सेङ नाप तय दमु । उ मूर्ति हाखेन श्यामसुन्दर ट्वालकु दउ जु । आकु संरक्षण मोजु खोङन नक्छें सेङ ने.सं. १११० कु पुननिर्माण यत्ङ आकु तय खेङ । आम नाप्पतु महादेव पाटीकु तय बुद्धय जीदन्ली ङेक मूर्ति जिन मुचा ताक्कु सिर्ङ बहिर ट्वालए वगर्सी कोवि च्वङ्गुजु ।
हिन्दू धर्म नाप समन्वयः
द्वाल्खा नगरी थाविय तिलिन्चो डाँडाकु मन्जेश्वरी देउ दमु । उकु मूर्ति मद निस्गुर पाराक दमु । विपश्वी बुद्धन पिय कमलय सोनकु स्वयम्भु उत्पत्ति जुयन आमे दर्शन यरित चिनलान् ययन मंजुश्रीन् स्वनिग (आमताक्कु दह जुएन च्वङ्गु) येँ लोखु चोभारलान् पित छोय हतगु येँकु स्वयम्भु लिखनय निस्गुर पाराक दमु मंजुश्री हङन् बौद्ध मार्गी पिसिन पूजा यतै हर्स, हिन्दू पिसिन् सरस्वती मानेतै । द्वाल्खाकुङ मन्जेश्वरी नाम मंजुश्रीय अमभ्रंश खेङ । उकु सरस्वती हङन मानेतगु । चीनलान् स्वःनिग वन्ङ मंजुश्री द्वाल्खाय लोलान् जुयन वङ जुइ फरै । मंजुश्री ओन्सामी बोधिसस्व खेङ । सरस्वती विष्णु भगवान मिसा बुद्धिए देवी खेङ ।
पाखलतिकु चोङ्गु वज्रयोगिनी बुद्ध धर्मएतु तान्त्रिक देवी खेङ । द्वाल्खाकु दउ पुलाङ्गु मठकु उङ यर ।
देक्वारय त्रिपुरा सुन्दरी मन्दिरलान ने.सं. ११०५ (वि.सं.२०४१) महनि धोङ ताक्कु ताङगु बटुक भैरवय माँ देवी मूर्ति सार्ङ सिन बौद्ध तारा मूर्ति खोइदउ । कोर्छेकु दौ तारा मूर्ति ने.सं. ६६७ (वि.सं. १६०४) कु नेपालकु दोखुन सोयन हाखेन ओहय मोहर पितकाउ जुजु इन्द्रसिंह देवन दके ल्याङ खँ द्वाल्खाय ऐतिहासिक रुपरेखा (धनबज्र बज्राचार्य हो टेक बहादुर श्रेष्ठ) कु उल्लेख दमु ।
जय नारायण देवनतु ने.सं. ६७४ (वि.सं. १६११) दके राइतीकु तय उमामहेश्वर मूर्तिकु थउ सिरी धोङ्गु मीसा विजलक्ष्मीत “उ देउ दके पुण्यन् सुखादती गुदन लस्केउ” हङन बौद्ध धर्मतु मानेङ स्वर्गय परिकल्पना खोइदमु ।
पूजापाठ जात्रा
मंजेश्वरीत सरस्वती हङन् पूजा जुर । श्रीपञ्चमीकु उकु मेला लगै जुर । आन्थीतु देउत हिन्दु पिसिन मछिन्द्रनाथ हङ पूजा यतहिन हर्स थिपुल चैत्र पुनिसकु बुग्देउत महास्नान यङन लितखुनु नसि रथकु तयन पिंगलन्नसी हातखुनु नक्छें लितखुनु कोर्छे, आन्थीतु टसिचा, डोक्छे, दुङ्गल, पिंगल ट्वाल थेन्के देउ ड्वाकु लुङ्गाकु दुत तएन उ जात्रा धोन्केरइ ।
इन्द्रजात्रा ताक्कु हाथो बोकेर्न बुद्धए मूर्ति पद्मशंकरय मूर्ति पूजा यङ चलन दौ । पाङ्जा आमासी ताक्कु पञ्चदान काइरी, सेङ पेन पूजा यरिउरी चलन दमु ।
