पान्सी ङै दँ सोयन गत्के दँय जुजु । गुल्प आम न्हिय न्हि कमजोर जुयन मृत्युय मुथुकु थेन आले आमे खलकय मेबु दुजपेन मेबुब्याला सोयन गत्केङ शान्त चोनहिन् हो चच्छी पान्सीनाप चोनहिन् । आपेन पान्सीय सेवाकु मेबु व्याला सोयन गत्के खटैजुर्हिन । तर पान्सी बचै मोजुर । आमु सित । पान्सी सिङन्ली आमे मीच चच्छी आमे शवनाप चोङन पियन चोन, गुल्परी आमसोयन हाखेन माउरी चोइरी प्लेतफर्मकु गुल्पनु डिङन मतौजु । आन्थितु खलकय मेबु दोखुनु दुजपेन आुमनलि गत्केङ न्हिटुल्के पान्सीन् प्राण त्याग यङ ठाँईकु मोचोनहिन् । बरु, आपेन आम थिगुरी चोङन शान्तपूर्वक थौ थौतु घण्टौं टुल्के स्याहार यङन चोनहिन् ।
उ घटना मानव समुह दातिय मखे । चिडिया छेँ दुपान चोङ्गु चिम्पान्जीपे थिगुर खलक दातिय खेङ । स्कटल्याण्डय दक्षिणी काउन्टी स्टिरलिङ सायरय “ब्लेर ड्रमन्ड सफारी एण्ड एड्मेन्चर पार्क” कु संरक्षित अवस्थाकु चोङ्गु चिम्पान्जीय खलककु खोइदौ घटना खेङ उ । आम पार्ककु चिम्पान्जीपे व्यवहारत अध्ययन यरिलागिन् स्वचालित भिडियो क्यामारात ठाँइठाँइकु जडान यङन तौजु । पार्कय कर्मचारी पिसिन् जडान यङ क्यामारा लान् आम दृश्यपेन खिचेङ खेङ ।
आन्थीतु थनुकेसी जुकुन अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयय वैज्ञानिकपिसिन् पश्चिमी अफ्रिकी देश गिनीय बोसोकु जङ्गली क्षेत्रकु चोङ्गु निस्मा चिम्पान्जी मापिसिन् थौ मृत मुचापिस्त करिब दश हप्ता टुल्के थौ तयन तय खोङ खेङ । आप्सीन् थौ मुचापेन सिङन् दुखी जु आम चिम्पान्जी मापिसिन् शवकु बुन्गु भजिङ ख्यारित औजारपेन वाय खोइ दत । आनागुतु प्रकारय दृश्य आपसिन् सन् १९९२ कुङ खोङ खेङ ।
अक्फोर्ड विश्वविद्यालयय वैज्ञानिक डोरा बिरो हतहिन्, “इसी अवलोकनपिसिन् मा चिम्पान्जीपेन हो आपे सन्तानपे दातिकु गत्केङ गहिरो भावनात्मक सम्वन्ध दौ निश्चित जुर, गुरी आम मुचापेन् सिङन्ली उल्लेखनीय रुपकु निरन्तर जुइ फरै” ।
वैज्ञानिक डोराय थे (अनुसार) उ भावनात्मक सम्वन्ध चिम्पान्जीपे नजिकय नाता परैजु आले खलक दुपानय गुङ दुजय मृत्युकुङ प्रकट जु खोइदत । चिम्पान्जीकु खोइदौ आम स्वाभाव हो व्यवहारय अध्ययनलान् मृत्युय मानव अनुभुतिय उद्विकासी य उत्पत्ति (The Evolutionary Origins या Human Perceptions या Death) बारे थौ सही बुझाइ दकेइत मद्दत मिलैजु खँ वैज्ञानिक डोरा हतहिन् । आमे अनुसार आम अध्ययनलान् चिम्पान्जी पिसिन् थौ वरपरय संसारत गु ढङ्गलान् व्याख्या यतहिन हङन् खँ बुझैजुइ फरै ।
अचम्म लगैजुर । आउटुल्के प्राणी शास्त्रकु चिम्पान्जी त जनावरय कोटीकुतु तयन तरै । आन्थी जुयन आपिस्त जनावर तु हरी उपयुक्त जुयउ । तर, मीलै मोजु खँ हाति हर्स फुकिन्ज सिरीताक्कु मानवजातिकु थेतु आम चिम्पान्जीकु संवेदना दौ खोइदत । उ गिथी यङन जुर ? जनावरकु आले मानवय थिनागुतु भावनात्मक संवेदना मोजु । जी, छि, थमु, आले आम हङ चेत हो एक आपसय नातागुता आले आमनाप ट्वाकस्याङन यउ भावना हो संवेदना मानवकु जुकुन नापलतै जनावरकु नापमलत । मानव हो जनावर दातिय पाउ तु खेङ । उ भावना हो संवेदनाय चेतनालान् मीय अस्तित्व कायम जुर । आत्माय जन्म जुर । उ मानवय विशिष्ट गुण खेङ । तर, अध्ययनन चिम्पान्जीकु उ गुण प्रारम्भीक स्तरकु दौ खोइदत । आन्थीजुर्स हाति आपेन जनावर मखेयन मानवजातियतु कोटीकु तइमल्गु व्यागलखाले प्राणी खेङरा ? वैज्ञानिकपिसिन् बहस सुरु यङन चोनहिन् । गुलिङ वैज्ञानिकपिसिन् वा चिम्पान्जीपिस्त मानव अधिकार प्रदान यरिमल्गु तर्क समेत यङन चोनहिन् ।
औजार वारहिन (प्रयोग यतहिन्) हो दकेरहिन्
थौ सोयन गत्केङ बलियो जुर्सङ सिंह, धुँ, भालु थिनागु हिंस्रक जनावरपिस्त मीपिसिन् थौ शिकार दकेरहिन् । उ ज्य मीपिसिन् लाखौं दँ हाखेन जङ्गली युगलान् थालनी यङ खेङ । इनागु गिथियङन सम्भव जुर ? उत्तर सजिलो दमु, आदिकालकु मानवजातिन् जब औजार प्रयोग यरित सेन्जु आपसिन् नै लागिन् हिंस्रक जनावरपिस्त समेत थौ शिकार दकेइ थालेत्चु । लिवी थौतु औजार दकेइत सेङनली आमुन झन् गति काइ थालेत्चु । सुरुकुवा आपसिन् प्राकृतिक लुङापिस्त औजारय रुपकु वार्जु हर्स लिवी गसान गसान आप्सीन् लुङान् ठोकेङन् छायन उपयुक्त आकारप्रकारय चुबौ हतियारपेन दकेइत सेन्जु । उ लुङाय युगय खँ खेङ , लाखौं दँ हाखेनय । यउताजुर्सङ, मानव उद्विकासय क्रमकु आदिमानवपुर्खा रुपी जनावरलान् मानवजातिकु लुङाय औजार वाईरी हो दकेईय्लान् जु खँत कायन विज्ञान जगतकु गुङ विवाद मद । जनावरपिसिन् औजार वाई हो दकेइत मसहिन्, मीपिसिन् सरहिन् । जनावर हो मीकु आधारभूत पा उतु खेङ । उतु गुण हो क्षमतान तु जनावर सोयन मीपने श्रेष्ठ, सक्षम हो बलियो जुर ।
तर, उदेक लगैजु खँ हाति जुर हर्स औजार वाईरी हो दकेईरी चिम्पान्जीननु यरिउरी खँ पत्ता लगै जुयन चोन । आउय खँ मखे, पश्चिम अफ्रिकाकुवा थनुसोयन ४ दोल ३ सर दँ हाखेन तु चिम्पान्जीपिसिन् लुङाय औजार वाय् तथ्य पितययन चोन । वैज्ञानिक जुलियो मेरक्याडर हो आमे सहपाठीपिसिन् पश्चिमी अफ्रिकी देश आइभोरी कोस्टकु उ तथ्य पितकाय खेङ । उ क्षेत्र आउटुल्के थाहा दउ प्रागऐतिहासिक चिम्पान्जी बस्ती खेङ । उतु आम चिम्पान्जी पिसिन् दोलौ दँ हाखेन छाकु फलपेन टपछ्यारी लागिन् छ्याले लुङाय औजारपेन नापलङ खेङ ।
इनागु गिथी सम्भव जुर ? उ प्रश्नय सन्दर्भकु वैज्ञानिक पिसिन् चिम्पान्जी आले मानव जातिय आदिपूर्खा थिगुर जु हो निस्मानु औजार छ्यालीउरी आले दकेईरी सिप थौ साझा पूर्खालान् सेङ वा चिम्पान्जीन् आदिकालकु मानवपूर्खालान् नक्कल यङन उ सिप सेङ खेइ फरै हङ अनुमान यङ खेङ ।
आधुनिक समयकु चिम्पान्जीपिसिन् लुङाय औजारपेन प्रयोग यङ दृश्य वैज्ञानिकपिसिन् पहिलापटक उन्नाइसौं शताब्दीकु खोइदउ खेङ । आमे लगतै आपसिन् आउटुल्के उ विषयकु लगातार अध्ययन अनुसन्धान यङन ययन चोनहिन् । आपे थे (अनुसार) चिम्पान्जीय भौतिक संस्कृति (material culture) दमु हो आमे गहिराइत उत्खनन् यरीउरी नक्कतुनी सुरु जयन चोन ।
अनुसन्धानदातापिसिन् अफ्रिकी मुलुक सेनेगेलय जङ्गलकु चोङ्गु चिम्पान्जीपिसिन् सिमाय काँचा ठुलेन आम काचा छायन चुवके मुरु आले भाला थिनागु औजार दकेय खोङन तरगु । आम औजारलान् आपसिन् सिमाय प्वाकलन दुपान सुलेन चोङ्गु किरपेन जोङन नइरी यङ आम अनुसन्धानदातापिसिन् अवलोकन यङ खेङ । सेनेगलकु अनुसन्धादातापिसिन् चिम्पान्जीपिसिन् छ्यालीरीउकु हाय लुङाय औजारपेन सामान्य प्राकृतिक लुङापेन जुकुन मखे गत्केङ उन्नत आकार प्रकारय लुङाय औजारपेन दौ तथ्य फेला परै जुयन चोन ।
उली जुकुन मखे, अफ्रिकी मुलुक कङगो गणतन्त्रय वैज्ञानिकपिसिन् चिम्पान्जीपिसिन् झाङलय सुलीपेन टपछ्यारीत उपयुक्त औजार दकेइत सिमाय काँचापेन ठुलेन ड्वाकु कोटमापेन दकेइरी यङ खोइ दत ययन चोन । आपसीनहङ थे (अनुसार) चिम्पान्जीपिसिन् कस्तीमाय चाकालान कस्ती ङ्यारीत विभिन्न आकार प्रकारय औजारपेन दके थिसाथ बुइरी यङ खेङ । उ अध्ययनबारे इन्टरनेसनल जर्नल अफ प्रामारटोलोजी International Journal of Primatology कु विस्तृत व्याख्या यङन तरै । वैज्ञानिकपे थे (अनुसार) औजार छ्यालीउरी हो दकेईरी सिप चिम्पान्जीकु जन्मजात दौ प्राकृतिक आले हाखेनय पुर्खालान् सेइरी सिप खेङ । आमकारण उ थौ संस्कृतिय थिगुर माग खेङ ।
आमलान् चिम्पान्जीय समाजत बिलकुलतु नुलु शिरालान् सोइ मल्गु महसुस वैज्ञानिकपिसिन् यरी थालेङन चोनहिन् । अनुसन्धानकु खटैजु थिम्ह वैज्ञानिक जिल प्रयत्न चिम्पान्जीपिसिन् आउय अवस्था करिब ६० लाख दँ हाखेनय मानवपुर्खाय अवस्था नाप मेल जुर हङ खेङ ।
सन्तानकु सिप हस्तान्तरणः
चिम्पान्जीपिसिन् थौ हाबि छ्यालीउरीकु हाय औजारपिस्त ओसिय जुकुन मखे कि आम औजारपेन छ्यालिउरी सिप थौ सन्तानपिस्त सेइरी ज्यङ यतहिन । पश्चिम अफ्रिकाकु अनुसन्धानरत वैज्ञानिकपिसिन् उ तथ्य नापलङ खेङ । “साइन्स” जर्नलकु छापेङ थे (अनुसार) पश्चिम अफ्रिकाय चिम्पान्जी बस्तीकु चोङ्गु चिम्पान्जीपिसिन् छाकु फल ९लगत० टपछ्यारी लागिन् लुङाय औजार प्रयोग यरिउरी तरिका थौ सन्तान्तपिस्त सेनै । उ सिप सेइरी तालिम न्हुलु पुस्ताय चिम्पान्जीपिसिन् गत्के ठाकौ ज्य खेङ । न्हुलु पुस्तात उ सिप सेइत करिब ७ दँ लगैजु जुन । खासयङन मा चिम्पान्जीपिसिन् थौ सन्तानपिस्त उ सिप सेइरी हो तालिम विइरी यतहिन् । अनुसन्धातापिसिन् चिचा चिचा चिम्पान्जीपिसिन् थौ मा, बा आले विशेषतः मान् यङथे थौ ल्वापठोइ फौ आकारय चिचा चिचा लुङापेन लाहाकु कायन छाकु फल टपछ्यारीत कोसिस यङ दृश्य खोङ दम ।
