गुथि आन्दोलन छगू दुवाला

विश्वय् नेपाःया म्हसीका न्ह्यब्वयेगु अले नेपाःया विशिष्टता न्ह्यब्वयेगु झ्वलय् नेवाः संस्कृति व सम्पदाया तःधंगु योगदान दु । नेपाःगाःया नेवाः तयेसं व्दलंव्दः दँ न्ह्यो निसें मदिक्क न्ह्याका वयाच्वंगु थि थि साँस्कृतिक गतिविधिं याना हे विश्वया न्ह्योने नेपाःया न्हाय् तयेफुगु खः । थथेखयां नं पृथ्वीनारायण शाहं छलपूर्वक नेपाः गाः त्याकेधुंकुसां निसें थौं तकनं राज्यपाखें नेवाःतये प्रति न्ह्याकावयाच्वंगु विभेदकारी नितिंयाना थपायजिगु संस्कृति सम्पदात न्हनावं वनाच्वंगु झीसँ वाचायेका च्वनागु दु । लिच्छवीकाल निसें हे नेपाःगाःया नेवाःत आर्थिक रुपं, साँस्कृतिक रुपं अले सामाजिक रुपं मेमेगु दे स्वयां यक्कों च्वन्ह्या । थौं विश्वया अतिकं शक्तिशाली देया जनतात जंगली अवस्थाय् च्वनाच्वंगु इलय्हे नेवाःत ततःजाःगु छें, देगः , सतः, पुखु , तुंछि अले लोहंहिति दयेका सुसंस्कृतगु समाज दयेका च्वनेसयेधुंकूपिं खः । थौं स्वयां थ्यंमथ्यं निव्दःदँ न्ह्योहे थुकथं समृद्धगु जाती नेवाःतयेत दमन यायेगु राज्यया नितिंयाना थौं २१ औं सताब्दी थ्यंकाया नेपाःया विकास तुलनात्मक ढ्रगं दुवाला स्वयेगु खःसा भौतिक रुपं यक्को छें दत खै, यक्को लं दतखैं अथेहे जनसंख्यानं यक्को दतखै तर वातावरणीय ल्याखं वा धाये मनुत च्वनेलायेकगु नगर दयेकेगु खँय् निव्दःदँ न्ह्योया नेवाःत यक्कोहे न्ह्योने लाःगु झीसँ महशुस यायेफु । उगु ई या नगर ब्यवस्थापनया ज्या थौं स्वयां यक्को हे ब्यवस्थीत जूगु खँ थौंया नांजाःपिं सिटि ल्पानरपिसं धायेगु यानाच्वंगु दु ।

नेपाःया इतिहासया खँ ल्हायेबलय् लिच्छवीकालयात स्वर्ण युग कथं कायेगु याः, छायेधाःसां उगु इलय् दक्वसिवय बांलाक नेपाःगाःया विकास जूगु खः । विश्व सम्पदा सूचि सूचिकृत ख्वपया चाँगुनारायण देगः झीगु न्ह्योने थौं तकनं बाँलाकहे धस्वानाच्वंगु दनी । उगु थासय तयातःगु विक्रम संवत ५२१ या अभिलेखय् न्ह्यथना तःकथं उगु ई स्वयां यक्को न्ह्यो हे झीथाय् गुथि परंपरा न्ह्याये धूंकूगु खने दु । उबले थी थी थासय् तयातःगु अभिलेख अध्ययन यायेगु खःसा समाज विकासया नितिं, थी थी धार्मीक ज्या यायेगु निंतिं व तःतःधंगु जात्रा पर्व न्ह्याकेगु निंतिं गुथि तयातःगु खँ उल्लेख जुयाच्वंगु खँ इतिहासविद , संस्कृतिविद व अनुसन्धाता तयेसं धयावयाच्वंगु दु । थ्व हे गुथि परंपरायात नेवाः समाज न्ह्याकेगु छगू स्यल्लागु ब्यवस्थापनया कारणं ज्वीमा शाहकाल राणाकाल अले थौंतक्कया नेवाः विरोधि राज्य ब्यवस्थाया बाबजुद नं झीगु संस्कृति, सम्पदा व जात्रापर्व न्ह्याना हे च्वनतिनि । नेवाः एकताया चिं धैगु हे झीगु पुर्खां तयाथकूगु गुथि खः । थ्व हे गुथिया कारणं यानाहे थौं तक्क नेवाःतयेसं थः नेवाः जुयागुया गौरव कायेखनाच्वंगु खः ।

गुथि नेवाः एकताया आधार खः धैगु खँ नेवाःतयेसं लोमंकल तर नेवाः विरोधि तयेसं सिल । अथे जुया हे जुजु महेन्द्रया पालय् गुथि संस्थान स्वना नेवाःतयेगु मू मू गुथिया जग्गा सरकारं दुकायेगु ज्या यात । थ्व लिपा नेवाः तयेगु यक्को धैथें गुथित स्वायत मजुल । छगू कथं धायेगुखःसा सरकारी करण यागुथें जुल । नेवाः तयेसं थःपिसं हनावयाच्वंगु ततःधंगु जात्रा पर्वत हनेत गुथि संस्थानय् वना नगद वा जिन्सी सामान कावने माःगु जुल । थुलि जुलंनं नेवाःतयेसं वाःमचा । दँ दँ पतिकं न्यायेकेमाःगु साँस्कृतिक ज्या अले जात्रा पर्व हनेगु निंतिं न्ह्यावलें गुथि संस्थानया कर्मचारी तयेगु चाकरी याःवनेमाःगु जुल । झीगु पुर्खां जात्रापर्व एवं थी थी कथंया साँस्कृतिक अले सामाजिक ज्याखँया निंतिं तयातःगु गुथिया आयस्ता पाखेंं संस्थानया कर्मचारीतयेत तलव नकेगु , भक्ता नकेगु अले सुविधा बीगु ज्याय् माक्व खर्च यायेगु यानावन ्अले गुथि न्ह्याकेत माःगु खर्च धासा क्वपालेगु यात । थुकिंयाना झीगु गुथि विस्तारं न्हनावन । थुकथं गुथि संस्थानया माध्यमं नेवाःतयेगु गुथि न्हंकेगु ज्या थौं तक्क नं न्ह्याना हे च्वनतिनि ।
विक्रम संवत २०६५ साल भाद्रया ३ गते नेवाःतयेगु इतिहाँसय् हे छगू न्हूगु घटना जुल । उगु ई या सरकारं यँद्या पुन्हिबलय् ज्वीगु कुमारी,गणेश व भैरवया रथयात्रा । लाखे, पुलुकिसि, सवभकु , दी प्याखँ , दशअवतार , दागीं या लिसेलिसें मेमेगु जात्रा नाप सम्वन्धित साँस्कृतिक गतिविधि यायेत बीमागु दां मितव्ययीताया नामय् क्वपालेगु निर्णय यात । थ्व निर्णय लिपा सलंस दँ न्ह्योनिसें न्ह्याकावयाच्वंनागु झीगु जात्रपर्वयात न्हंकेगु कुतः सरकारपाखें यात धैगु तायेका विरोध स्वरुप लाखे, पुलुकिसि बसन्तपूरं प्याखँ महुसें लिहांवन अले कुमारी , गणेश व भैरवया खः भतीचाजक सालेधुंका दिकाबिल । जात्रा स्ववपिं सकलें अजूचाल ।

सरकारं जात्रापर्व न्ह्याकेत बीमाःगु खर्च क्वपाल धैगु खँ बय्बय् जुल । व्दलंव्दःया ल्याखय् मुनाच्वंपिं श्रद्धालुपिं सकलें आन्दोलित जुल । सलंस प्रहरित वयानं उगु आन्दोलनयात दमन यायेमफुत । तःन्हु तक्क थुकथंया आन्दोलन न्ह्यानाहेच्वन ।
थुगु इलय् कार्यवाहक प्रधानमन्त्रीया भाला कयाच्वंम्ह अर्थमन्त्री डा.बाबुराम भट्टराईजु खः । वयेकःया कानुनी सल्लाहकार वरिष्ठ अधिवक्ता मुक्ति प्रधानजु खः । जिं आन्दोलनया दथुं हे पासा अले नेवाः आन्दोलनयानं सहकर्मी भाजु मुक्ति प्रधानयात फोनयाना तत्काल सरकारयात आन्दोलनकारी पिनिगु माग पुवंकेत दवाव बीत इनाप याना । वयेकःनं तत्काल कार्यबाहक प्रधानमन्त्री डा.बाबुरामजु लिसे खँल्हाना आन्दोलनकारी नाप बार्ता यायेगु ब्यवस्था यानादिल । वार्ता सकारात्मक जुल । आन्दोलनकारी पिसं न्ह्यथंगु झिगु वुंदाया माग तुरुन्तहे पुवंकेगु निर्णय जुल । थ्वया लिसेलिसें गुथि ब्यवस्थापनया भाला कयाच्वंगु गुथि संस्थानं माःकथंया ज्या मयाःगु , अखतं गुथिहे न्हंकेगु नियतं ज्यायानाच्वंगु वाःचायेका गुथि संस्थान हे खारेज यायेमाःगु माग तकनं तयागु जुल । उगु वार्ताया झ्वलय् गुथि संस्थानया औचित्य व नेवाः संस्कृति न्ह्याकेगु झ्वलय् खनेदयाच्वंगु समस्याया बारे अध्ययन यायेगु निंतिं उच्चस्तरिय अध्ययन समिति स्वनेगु निर्णय जुल । नेपाल सरकारया मिति २०६५ साल आश्वीन १९ गतेया निर्णय कथं क्वये न्ह्यथना कथंया उच्चस्तरिय अध्ययन समिति गठन जुल :

संयोजक : पवित्र बज्राचार्य
सदस्य : वरिष्ठ संस्कृतिविद सत्यमोहन जोशी
सदस्य : इतिहाँसविद डा.त्रीरत्न मानन्धर
सदस्य : संस्कृतिविद डा. साफल्य अमात्य
सदस्य : संस्कृतिविद डा.चुन्दा बज्राचार्य
सदस्य : ई.मोहनकृष्ण डंगोल
सदस्य : सुरेश किरण मानन्धर
सदस्य : सुजिव बज्राचार्य
सदस्य : विजय प्रकाश सैंजु
सदस्य : उमेश स्थापित
सदस्य : इन्द्रमान तुलाधर
सदस्य : कल्याण ताम्राकार
सदस्य : दिगम्वर श्रेष्ठ
सदस्य : मंगलकृष्ण मानन्धर
सदस्य : प्रतिनिधि भूमिसुधार तथा व्यवस्था मन्त्रालय
सदस्य : प्रतिनिधि महालेखा नियन्त्रक कार्यालय
सदस्य : प्रतिनिधि कौशी तोषाखाना कार्यालय
सदस्य : प्रतिनिधि गुथि संस्थान
सदस्य सचिव : संस्कृति तथा राज्य पुनः संरचना मन्त्रालयया उप सचिव प्रकाश दर्नाल ।

थुगु समितिं पाखें डा. चुन्दा बज्राचार्यया संयोजकत्वय भाजु राजनलाल जोशी, भाजु राजेन्द्र मानन्धर , भाजु एकाराम सिं मय्जु मन्दाकिनी श्रेष्ठ व प्रकाश दर्नाल दुगु कार्यदल दयेका नेवाः तयेगु थी थी गुथिया विषय अध्ययन यायेगु व गुथि न्ह्याकेगु झ्वलय खनेदयाच्वंगु समस्याया विषयस दुग्यंक अध्ययनयायेगु ज्यायात । करिव दच्छिबिका यानागु थुगु अध्ययनया मू लिच्वःधैगु हे गुथि नेवाः संस्कृति सम्पदाया निंतिं अतिकं महत्वपूर्णगु संयन्त्र खः , थुकीयात स्यंकेगु ज्या गुथि संस्थानपाखें जुयाच्वंगु दु । उकिं झीगु संस्कृति सम्पदा, जात्रापर्वत ल्यंकातयेत व थुकीयात ब्यवस्थीत कथं न्ह्याकेत गुथि संस्थान खारेज यायेमा । गुथि संस्थानया विकल्पय “नेवाः संस्कृति सम्पदा संरक्षण कोष” दयेकेमाः धैगु निश्कर्ष वियागु जुल ।

तत्कालीन संस्कृति तथा राज्य पुनः संरचना मन्त्री मृगेन्द्र रिजालजुयात हनुमानध्वाखाया नासःचुकय् तःजिगु ज्याझ्वःया दथ्वी लःल्हानागु जुल । थुगु प्रतिवेनयात छ्यलाबुलाय् हयेगु वचं बियाद्यूम्ह मन्त्रीजु छुं दिंया दुने जूगु न्हूगु मन्त्री मण्डलय् मलात । न्हू वःगु सरकारंनं प्रतिवेदन ब्यवहारय छ्यलेगु बचनला बिल तर सुनानं छ्यलेगु ज्या मया ।
प्रतिवेदन लःल्हानागु झिदँ लिपा भूमिसुधार तथा सहकारी ब्यवस्था मन्त्री पद्मा अर्यालपाखें न्हूगु गुथि विधेयेक संसदय् दर्तायाःगु खँ पिहांवल । झी सकसिगुं सरोकारया विषय जुल । विधेयेकयात दुवाला स्वःबलय् थ्वं यायेत स्वःगुज्यांं न्हापास्वयांहे झीगु गुथि सरकारीकरण ज्वीगु । झीगु गुथि झीगु ल्हातं पिहांवनीगु , झीगु गुथि न्ह्याकेत झी पुर्खापिसं तयाथकूगु जग्गा फुकं सरकारयागु जुयावनीगु, झीगु गुथि छगू जिल्ला प्रसाशन कार्यालयस दर्ता याईगु सामाजिक संस्थाथें जक ज्वीगु , सरकारया निर्देशन कथं गुथि न्ह्याकेमाःगु , निर्देशन कथं ज्यामयात धाःसा गुथि हे न्हंनावनीगु कथंया ब्यवस्था यानातःगु खं सीवं हाकनं छक नेवाःत थःगु संस्कृति सम्पदा ल्यंकातयेगु निंतिं आन्दोलित जुल ।

२०७६ साल जेष्ठ २६ गते छपुचः नेवाःन्ह्यलुवापिंसं उगु गुथि विधेयेक खारेज यायेमाः धका माईतिघर मण्दलाय् विरोध ज्याझ्वःतःगु खः । उगु विरोध ज्याझ्वयात तितर वितर यायेगु निंतिं प्रहरिं लाठिचार्जयात, टियरग्याँस तोतल उलिंनं आन्दोलनकारीपिन्त दमन यायेमफुसेलि जेटया स्पीडं लःछ्वाकल । आन्दोलनया नेतृत्वयानाच्वंम्ह डा.महेशमान श्रेष्ठ सहितं यक्को ल्हायेम्ह पिन्त प्रहरिं ज्वनायंकल । थुकिं झन व्छःगु मी घ्यो तनेथें जुल । अले न्हापालिपा स्वयां तसकंहे तःधंगु आन्दोलन न्ह्यात । थाय्थासं जुलुस, मसाल जुलुस , साँस्कृतिक बाजागाजा सहितया जुलुस पिहाँ वयेगु यात । आन्दोलन स्वनिगःन्यंक न्यनावन । थपाले मचायेक हे स्वनिगःया ल्यायेम्ह ल्यासेपिं आन्दोलनय् व्हब्वात । त्वाःत्वालय् संघर्ष समिति स्वनेगु ज्याजुल ।

स्वनिगःया स्वंगुलिं जिल्लाय् आन्दोलनया मिच्यात । स्वनिगःन्यंक स्वतस्फुर्ट रुपं आन्दोलित जूपिन्त ब्यवस्थापन यायेत अले त्वाःत्वालय्, गांगामय् गठन जूगु संघर्ष समितियात समन्वय यायेगु निंतिं डा.महेशमानयाहे नेतृत्वय् गुथि विधेयेक विरुद्ध एकिकृत आन्दोलन धैगु नामं आन्दोलनकारी पिनिगु समिति गठन जुल । सरकारं संसदय् दर्तायाःगु न्हूगु गुथि विधेयेक विरुद्ध आन्दोलनयात अझ न्ह्योने यंकेगु निर्णय कथं फिब्वख्यलय् (माईतिघर मण्दला) तःजिगु विरोध कार्यक्रम यायेगु खँ क्वःजित । दुई तिहाईया सरकार थ्व आन्दोलनया रापं ग्यात, अले संसदय् दर्तायानातःगु गुथि विधेयेक लितकायेगु निर्णययात । अझ नं सरकारं झीत झंगलायेफु धैगु संकाया कारणं २०७६ असार ४ गते यायेगु क्वःछिनातःगु विरोध ज्याझ्वःयात खवरदारी सभाय् परिवर्तन यायेगु ज्याजुल ।

स्वनिगःया थाय्थासं अल्याख मनुत माईतिघर मण्दलाय् मुंवयाच्वन । त्वाःत्वालं, गांगामं जुलुस सहितं वयाच्वंपिं मनुतय्गु ल्याः झनझन ततःधं जुयावन । विरोध कार्यक्रम याकेमवीत मुनाच्वंपिं प्रहरित विस्तारं चिलावन । गुगुंनं धर्म, जात, राजनितियात हाकुतिना नेवाः तयेगु गुथि न्हंकेत मात्र नेवाः जुया न्ह्यच्युवःपिं लखंलख मनुतयेगु उपस्थितिं सरकारयात तःधंगु दवाब बीगु ज्याजुल । थुकियाहे कारणं सरकारं हाकनं गुथि विधेयेक संसदय् यंकेगु आंट यायेमफुत । थुगु तःजिगु आन्दोलनय् मचायेक हे यक्वः नेवाः ल्यायेम्ह ल्यासेपिसं थःथःगु थासं नेतृत्वयाःगु खनेदत । नेवाः न्ह्यलुवा पिनिगु सल्लाह सुझावयात नाला राष्ट्रिय पहिचान संरक्षण संयुक्त सघर्ष समितिया नेतृत्वय अले आव्हानय् जूगु थुगु खवरदारी सभा नेपाःया इतिहासय्हे दक्वसिवय न्हापा जूगु खः । मचांनिसें ब्वनावयागु अले न्यनावयागु एकता हे बल खः धैगु खँ थ्व आन्दोलनं क्यनाब्यूगु दु ।

थौं सरकारं झीगु आन्दोलनया कारणं न्हूकथं झीनाप सहलहयानाजक गुथि विधेयेक दयेकेगु बचंब्यूगु दु । थुकिया निंतिं सरकारं झी नाप सहलह यायेगु निंतिं समिति नं स्वनेधुंकूगु दु । स्वयेमानी सरकारं धाथेंहे झीगु आन्दोलनया कारणं विधेयेक लितकया झीगु हे चाहना कथंया ऐन दयेकी वा मदयेकी, वा झीत झंगलायेगु कुतःज्वी । अले झी नं तयार जुयाच्वनेमानी झीगु सुझाव कथंया विधेयेक दयेकेबीत थःथःगु थासं दवाव वियाच्वनेगु लागी अले झीगु विरुद्ध हानं गुगुंनं कथंया षदयन्त्र यायेत स्वलधासा हाकनं हाप्वदंथें दना झीगु विरुद्ध षदयन्त्र यापिं विरुद्ध आन्दोलन यायेगु निंतिं । गुथि विधेयेक विरुद्ध एकिकृत आन्दोलनपाखें झीगु मंका : माग कथं न्ह्यब्वयागु मागः थुकथं दु :
सरकारं संसदय दर्ता याःगु गुथि विधेयक २०७५ आदिवासी नेवाः समुदायया संस्कृति, सभ्यता व जीवन पद्धतिइ गम्भीर असर लाकीगु छगू षडयन्त्रमूलक पलाःजूगुलिं नेवाः समुदाय थथे आन्दोलनय् क्वहां वःगु खः । गुथि धैगु आदिवासी नेवाःतय् प्रथाजन्य संस्था खः ।

थ्व गुगुंनं कथं सामाजिक संस्था मखु । छगू सामान्य सामाजिक संस्थायाल्याखय् तयाःगुथियाज्याखँयातनियन्त्रितयायेत स्वइगु झीत स्वीकार्य मखु । थथे झी आदिवासी नेवाःत नाप प्रत्यक्ष स्वापू व सरोकार दुगु गुथि विधेयक हयेन्ह्यः नेवाः समुदायनाप छु्र नं कथंया सहलह ब्याकेमाःगुु अन्तरराष्ट्रिय कानूनकथं वाध्यात्मक प्रावधानखः, तर राज्ययापाखें अथे मयाः । गुथिसम्बन्धय् झीगु आधारभूत सैद्धान्तिक मान्यताखः
१) आदिवासी नेवाःतयेगु गुथियात स्वायत्ता बिइमाः ,
२) नेवाः समुदायया गुथिया लागि अलग्ग हे ब्यवस्था जुइमाः ,
३) गुथि धैगु भूमिनाप सम्बन्धित ब्यवस्था मखसें नेवाःतय्गु प्रथाजन्य सम्पदा खः ।

जुइफु, जनतायात ध्वंलानाः, मिखाय् धुलं छ्वाकाः षडयन्त्रपूर्वक गुथि विधेयकया ज्या क्वचायेकेगु निंतिं थ्व इलय् दुनेंदुनें गुगुं षडयन्त्र जकं जुयाच्वंगु खःला ? थ्वखँय् झीत गाक्कं शंका जुयाच्वंगु दु । थथे मयायेत राज्यपक्षयात खवरदारी यानाच्वना ।
सकल नेवाःतताकेहेँ, दाजुकिजापिंं झी अझनं सतर्क, सचेत व संगठित जुयाच्वनेमाःगु आवश्यकता दु । असार ४ गतेया झीगु मंकाःआन्दोलनया संघर्षशिल भावना व उर्जायात म्वाकातयेमाः, कन्हय् गुगु नं इलय् संघर्षय् झी मंकाःकथं कुहाँवयेमालेफु, झी सकलें तयार जुयाःच्वने ।