भीमेश्वर नगरपालिका वडा ल्याखाः २ दुंगल ट्वालकु नाश्वर देउय पुलांगु देगल दम् । द्वाल्खाय नामजाउ भीमसेन मन्दिरय दक्षिणखेन्नय लुखालान् कोतयइरी लुङ्गाय ठोट दम् । उ ठोट धोइसात् नाश्वर देगल थेन । जुइतवा द्वाल्खाय शहरतु प्राचिन ऐतिहासिक नगरी खेङ । मल्लकालकु सुनकोशीनसी तामाकोशी टुल्के प्रदेश स्वतन्त्र अधिराज्य जुर्ङय राजधानी द्वाल्खा अभयपुर नगरीकु अझ पुरान वस्ती दुंगल ट्वाल खेङ । छिजि खँकु दु हङ दुपान खेङ । दुत लकु मुल ट्वालय अर्थ बताक्यु ऊ ट्वालय थौतु यक्कु विशेषता दम् । आम् मध्य नाश्वर देगलय थौतु महत्व हो विशिष्टता दम् ।
प्याखन्, म्ये, बाजा, दोखुनु कलाय समष्टि खेङ । आदिदेव (दोखुनु सोयन हाखेनय देउ) शिवजीय कानापुटुय नाद अ इ उ ऋ ण तु दोखुनु साम वेद अर्थात संगीत हो मानेलगईजु ध्वनिय उद्भव मानेङ दम् । साम वेद लानतु प्याखन अर्थात नाटक पितयउ जुयलागिन शिवजीत नाटेश्वर हङ जुई फरई । उ नाटकेश्वरलान् नाश्वर अपभ्रंसित जु खेङ ।
शिवजी अर्थात महादेवय कानापुटुय संगीत, शिवजीय मीसा सतीदेवीन् थौं बान् थौ कैमु शिवजीय निन्दा यङ सहयरी मफयन् जग्गेय मीकु तिम्मुङन् सिङन् लि शिवजीन् रौद्ररुपकु यङ ताण्डप प्याखन नाटक पितकाउ मा खेङ हङन मानेङन नाश्वरत प्याखनय देउय रुपकु पुजा यङ जुईफरै ।
दुंगललान् भीमेश्वर खेन्न उइरी ठोट शुरुजु खेन्न खौ खेन्न पाटी थेनागु देगलचाकु नाश्वर पुजा जुर । दुत उइत निस्खन (पुर्व हो पश्चिम) थिगुर पाराक नेङ्गु लुङ्गायतु ठोट दम् । निस्खन झ्याला दातीकु लुखा दुपान पश्चिम खेन्न गणेश पुर्व खेन्न कुमार हो दातीकु सोगुर प्वाकल दउ वप्तेचा लुङ्गात नाश्वर हङन मुल देउ रुपकु पुजा जुर । उकुय गणेशय मुर्ति च्यापा लाहा दौ बाँलकु खोईदम । द्वाल्खाय पुर्व चुकाकु गणेश ट्वालकु गणेश स्थानकुतु आकार सुत्ताय गणेश मद ।
नाश्वर साकार मुर्ति स्वःनिगकु मद । यँे टेकुकु दौ नाश्वदेगलकु सोगर प्वाकल जुकुन दम । ख्वप हो यलकु आनागुतु खेङ । शिवजीय निरंजन निराकार रुप शिवलिङ्ग खेउ हर्स पिखेन मोथु दउ चतुर्मुखी ज्योतिलिङ्ग खेङ । शिवजीय पूर्व खेन्नय मुथु सामवेदय विस्तारक हङन पशुपतिनाथय स्वरुप हो महिमाकु उल्लेख जुयन च्वन ।
सर्वताग्नि तडित् प्रदीप्तकनकः प्रस्पध्र्दितेजो स्वरुपम्
गम्भीरध्वनि सामवेदजनक ताम्राधर सुन्दरम् ।
अध्र्देन्द्रधु तिलोल पिङ्गलजटाभार प्रवध्दोरगम्
वन्दे सिध्द सुरासुरेन्द्रनमित पुर्व मुखं शुलिनः
वय अर्थः
प्रलपकालिन मी थेनागु, वर्षा कालकु हाकौ खोसुकु चम्कइजु विजुली थिनागु, क्वात्के लुँ थिनागु, थौ तेजन हेगौं गम्भीर ध्वनि दौ सामवेदय उत्पादक, बत्छीनेम्लाय कान्तिलान् त्वायौ चञ्चल पिङ्गल (ओचौ हो म्वासौ ज्याङन् जु ) वर्णय जटाय भारत बिगरन् चिय सिध्द देउ हो असुरपिसिनु स्याउदाइरी देउ (पशुपति) य पुर्णमुथुत जीन स्याउदारगी ।
सामदेव म्ये हलीउरी मन्त्रय समुह जुयलागिन् संगीत कलाय उद्भव उततु मानेङ दम । नाश्वरय साकार मुर्ति गिवी दउ सिमद । चिसापानी रामेछापकु कृष्णष्टमी खुनु पितकाइउरी जात्रा सेन्ङ नाश्वर देउत पुजा यङन् बलि भोजनइउरी चलन दउ खँ भाजु रामेश्वर कर्माचार्यन् हङन् दिरहिन् । येँय टेकुकु पचंली भैरव जात्रा सेन्ङ जुकुन मखे कपालीपे म्ये हलित बाजा ठ्यारित सेइत आरम्भ पुजा नाश्वर देउकु तु यतहिन् । इनागुतु चलन यल हो ख्वपकु दम् ।
द्वाल्खाकु नाश्वर देउय पुजा गत्केथे धार्मिक प्याखन् सेन्ङ यरिउरी परम्परा दम । उ देउय देगल्चा आले देगलय पलि हाखेन अटय (झिगटी) दौ । लिभि नास जुयन्ली फलेक तर्जु । आकुलान लिबी च्यादर (कर्कट पाता) तय दम । पलिय पुरातात्विक महत्व घटई जुर्सङ उ देगल हाखेन लो पारि लुङ्गान् डोङ पिकुने पक्की डोबर दम । नाश्वरत गुरु मानेङन् प्याखन् सेङन् दोखुनुसोयन हाखेन प्याखन् उ हे डोबरकु केइमल । नाश्वरय फलानो पुजारी हङ मदर्सङ प्याखन सेङ्गु निर्देशक वा सेङ्गु सेन्केउ खलकय पाको मी अझ गत्के दिक्षा कर्म दौ मी थकाली जुयन् नाश्वर पुजा यङन प्याखन सेइरी (रिहर्सल) यङ चलन दम् । नाश्वरय पुजाकु खेज नसी गोंगर, हाँस, डकु, फसी, मेस टुल्के बलि पुजा जुर । ख्वपय नाश्वरकु पञ्चबली जुर ।
नाश्वर देगलय मुली पुरान हङन् सोइत प्रामाणिक अभिलेख आउटुल्के नाप्लङ मदर्सङ थावी हङथे दुंगल पुरान ट्वाल जुुयलागिन नाश्वर देउय आदिदेवत्व वोध जुर । द्वाल्खाकु जु यउ धार्मिक प्याखन पितकार्ङ नाश्वरत गुरु मानेङ सेइउरी चलन दम् । इथि यङन सेङन् पितकाय प्याखनकु प्रदर्शन आरम्भ विसर्जन ताक्कु विशेष वाध्य धुनकु दोखुनु कलाकारपेन् मञ्चकु हाखेन लिखन लाहा निस्पा जोडेङन् प्याखन् उरिहन् वत देउलाई अर्थात देवस्तुति हतै । नाश्वरत गुरुमाकेङन् सेङ प्याखनकु तलवितल परईजुर्स पुजाकु हथिइथिजुर हर्स प्याखनमुचा (कलाकार) त देउलगइ जुयन जिउ तु तइरी आुमन्ली क्षमापुजा यङ जन विश्वास दम् ।
आउटुल्के ऐतिहासिक लुँवन्केकु ने.सं ९३८ (वि.सं १९७४) दँकु भाजु भवानीशंकर श्रेष्ठय निर्देशनकु मेथकेय अष्टमातृका, भाजु श्रेष्ठयतु ने.सं. ९४२ य लालहीरा, बीर बहादुर मास्केय निर्देशनकु ने.सं १०५३ य रामलीला हो आमेखुदन्लि पितकाय महाभारत खेङ । रामलीला, हो महाभारत य बनवास दृश्य केइत सिंहवनय तु मञ्च छयाले हतहिन् । आताक्कु त्वाकौय लागिन नेकु सोली तयन् चिकंलान च्यात्केउरी मुसल चल्यायङकु लिविरी मइण्टोलय चलन यर ।
वीर बहादुर कसजुय निर्देशनकु ने.सं ९४८ ताक्कुय ‘कृष्णलिला आमेली ‘सावित्री सत्यवा‘ प्याखन्पेन नाश्वर भाकेङन ङेङ हङन लुवन्के दिरहिन् जन बा भाजु कमलप्रसाद प्रधान ग्वानरी आम प्याखनकु थौतु मेथयन दिरहिन् । बान् हङथे आमताक्कु आखर सेईत प्याखनकु उइरी फाईदा दउजु । प्याखनय सम्वाद बोइउरी हलिउरी यत्ङतु प्याखमुचा बोइत खलाईत बोइउरी हलिउरी यत्ङतु प्याखमुचा बोइत खलाईत सीपालु जु जु । नाश्वर पुजा यरीत गोगर खा, हाँस, डुकु गुल्प गुल्प खयन् जुर्सङ हाउतन । इथी खुर्ङ धनीन् बोलबीर्स झन् आसीक लगेजुय लागिन प्याखनमुचा प्याखनकु पारगत जुयन ओन हङ विश्वास दौ जु । थौ ठाँई हाखेन् लिखन् खुई धोङन मगयनली प्याखनमुचा (कलाकार) पिसिन् सल्लाह यङन थौ थौ छेकु चानस साङत सत्तेययन थौ छेँकुु दौ खा, डुकु खुकेइल्याङन नाश्वरय पुजा यङ ख जन बान् आउ लुवन्केदिरहिन् ।
भवानी शंकर श्रेष्ठ हो धनमाला कसजुन् मिलईजुयन केङ स्वस्थानी (ने.सं १०२६) चन्द्रकृष्ण जोशीन् ने.स ं९६५, ९६९, ९७१ कु क्रमशः भगवती तरग जुजु हरिश्चन्द्र हो शिशिर पितकार्ङ नाश्वर पुजा यङ खँ लुवन्के आमताक्कुय प्याखनमुचाजु बुढापिसि हतहिन् । भवानी शंकर श्रेष्ठ थौं ब्यालाय तान्त्रिक हो संस्कृतिविद्, वीरवहादुर कसजस हो चन्द्रकृष्ण जोशी राजनीतिककर्मी धनमाला कसजु बाँलास्के डाकस खाउ जु ।
दुंगलट्वालकु हर्स दिउ हर्क बहादुर श्रेष्ठ हामखेन्नय समाजसेवि अग्रगन्थ मानेङ जु । कालान्तरकु दुंगल द्वाल्खाकु भातिचा लिलकु ठाँई जुर । गत्केथे शिवभक्ति पेन, मेबु बुँ स्वारा ज्यकु जुकुन ब्यस्त जुयन बोइरी मेबु व्यवसाय यरीउरीकु लिलकु । भाजु श्रेष्ठन गत्के धार्मिक प्याखपेन मञ्चन यङन आकु दुंगल मी पिस्त मेथके नाश्वर गुरु मानेङन सेङन दिरहिन् । इथि यङन आम ठाँईकु कलात्मक हो सास्कृतिक जागरण जुर । नाश्वर देउय पे्ररणालान् तु उ यरी फय हङ भनाई भाजु श्रेष्ठन पोङके दिरहिन् । भाजु श्रेष्ठ निर्देशन यङ प्याखन ने.सं. १०८० दँ कु भक्त प्रलाद, ने.सं.१०८१ दँ कु मधु मालती हो जैमिनी भारत, ने.सं. १०८६ दँ कु धु्रब, ने.सं. १०९१ दँ कु सत्यनारायण, ने.सं. १०९२ दँ कु सर्व लिला पित कार्ङ नाश्वर पूजा यङन सेइरी ज्य जु । दोखुन प्याखन हाखेन नाश्वरय डवलीकु पितकायनली जुकुन मेबु मेबु ठाईकु केङ्गुजु । गुङ धार्मिक प्याखन आम चा तु ब्याला वा मौसम न मर्फस लेङ्गुरी इत खुनुय चा कु केङ्गु जु । इनागु धार्मिक प्याखनकु मल्गु वास्ती, हतियार, बाजापेन थौ थौ रहरन ग्वारमुङ्गु जु । गुलि फरै झकिझकाउ यङन पित काइरी रहरकु सामान पेन ङ्यारीत होड बाजी यत्ङ प्याखन मुचापेन गुल्प गुल्प ऋणकु डुबैजु खँ ताइ दौउजु ।
जिन सिय नाश्वर पूजा यङन सेङ प्याखनकु ने.सं. १०९० राम भरत मिलन हो ने.सं. १०९६ कृष्ण लिला खेङ । उ प्याखन सेङ्के नाश्वर देउ पूजा यरी धोङ्न प्रसाद नयन्, पालौ वाले थोसी, लाबा म्वार हो बजि नयन् लुवन्केर्ङ आउ मुथु रस हार । राम भरत मिलनय हार्विन ठ्याकु भाजु इला बहादुर श्रेष्ठ थौ कालय कुशल संगितकार माने जु । भाजु श्रेष्ठन नाश्वर पूजा यङन प्याखन सेङन हथि–इथि यरि मजि अङन सावधान यङन दिउ जु । आखर बोइ मसौ प्याखन मुचात न्हिनपत्ति सेङन् सम्वाद कण्ठ पारेकु जु । राम भरत मिलनय निर्देशक वेददास चाकुबजी जुयन दिर्हिन हर्स कृष्ण लिलाय निर्देशक डा. श्याम जोशी आले कृष्ण लिलाय संवाद जिन च्वय जु । सुत्रधार थेनागु भूमिका यङन आउन्ली इनागु दृश्य ययौ हङन प्याखन उयन हरिउरी ज्य जिन यत्की । नाश्वर देउ भाकेङ बाँलस्के पित काय धार्मिक प्याखनमुचाकु देउ अंश परैजु खँ राम लिला, राम भरत मिलन, सन्त तुलसी दास प्याखनकु हनुमान जुयन मेथौ गोपीलाल शिवभक्तिन खँ लाउजु । भाजु गोपी लालकु हनुमानय चरित्र गुसटुल्के दउ हर्स ने.सं. १०७८ दँ कु भाजु मोहन बहादुर श्रेष्ठय निर्देशनकु केन्ङ सन्त तुलसी दास प्याखन मंचन जु निस्लान्ली आमे नायकजु प्याखनमुचा बालकृष्ण श्रेष्ठ सिङन्लि गोपीलाल हनुमान थे जुयन “जन राम” (भाजु बालकृष्ण श्रेष्ठ राम जुयननु मेथौ दिउतन) मन्त हर्स छेँ छेँ उर ।
लिबि सामाजिक नाटक पेन् पितकार्ङरी नाश्वर भाकेयरी मयत्हिन् । जुइतवा ने.सं. १०७९ ताक्कु जन काका शिव प्रसाद प्रधानन “मोहनमायाँ” प्याखन् थौ निर्देशनकु दके पितकार्ङ नाश्वर पूजा यङ ऊ नाटक ल्यास्मा वा ल्यासीमिसाय माया पिरतीय प्याखन् जुर्स बाँलस्के चलेजु । लिबि धर्म इतर सामाजिक प्याखनकु नाश्वर पूजा मयर्सङ प्याखन् मुचापिसिन्री थौं ज्य बाँलकु थजु हङन् ऊहे देउत भाकल यरीउरी, लुबन्केइरी यङ दम हतहिन् ।
सीत्नखत, देउचामारी नइरी पुनिस, माघे संक्रान्ति, महनीकु द्वाल्खाय देउपेन् पूजा ब्व छोर्ङ नाश्वरकु छाइरी चलन हर्स दमनि । “सा प्याखन” (गाईजात्रा) खुन्नु नाश्वरय डोबरकु हिलो यङन् प्याखन उइरी चलन आउङ दमु । ङैदतेक हाखेन साप्याखन खुनु ङिल्केउ प्याखन मुचा जुयन् ओन्गु अन्नबहादुर श्रेष्ठन नाश्वर कु थेङन् नि “दौ न मेस, डुकु पूजा यरेउ, मदौ न खुयन पूजा यरेउ, जन्के वा खिचा दम्, आम खिचान थयत पूजा यरी” हङन् मजा यङन् दोक्सेतङ ङिल्केर्जु । छेँ थेङन् लि वा भाजु श्रेष्ठ बौलाहा थे जुयन् हलिउरी, मुथुलान् ङिला, पेजा पितकाइउरी गुल्प होस ताङकेउरी जुर ।
यौली उपाय यङन् आमे वासर जुर्सङ मजियन्ली धनमाला कसजु (नाश्वर देउ भाकेङन् फाख केन्गु) झायन् दियन् ड्याबा, जाकी, गोइ पन्छ्याङन् डुकु पूजा यरी हङन् नाश्वर देउकु छाइत छोयन दिर्हिन्, आले जुकुन भाजु अन्न बहादुर नाश्वर देउकु छाइत छोयन दिर्हिन्, आले जुकुन भाजु अन्न बहादुर श्रेष्ठ शान्त जु आमुन्लि चांर भाजु श्रेष्ठ नाश्वर देउकु डुकु पूजा यङ खँ भाजु यज्ञकुमार प्रधान् च्वयन् दियदम ।
कला कौशलय मानेरी मल्गु देउ नाश्वरय देगल त बाँलस्के तइत हो उय परिचय द्वाल्खा दुपान जुकुन मखे पिपान बित छिजी दोकुसेनु लुङमोवन्केई मटे ।
सारेङ/ सन्दर्भसूचि : दोलखाको सांस्कृतिक सम्पदा (ले. यज्ञकुमार प्रधान)
दोलखाको रंगमञ्च एक चर्चा (ले. बलराम श्रेष्ठ) द्वाल्खा गुठी, स्मारिका पूर्णाङ्क ४, २०५३
“मदनदास मदन नै हुन्”, आँखा पूर्णाङ्क १०, २०४७
भगवान् श्री पशुपतिनाथको स्वरुप तथा महिमा, सूचना विभाग २०४४
